Sommigen zullen zeggen: ‘wij en hun’, maar daar gaat dit stuk niet over.

Ik kom op dit onderwerp omdat de tekstschrijver Jaap Toorenaar een boek maakt over bekende reclamecampagnes. ‘Even Apeldoorn bellen’ kan dan natuurlijk niet ontbreken, deze campagne won in 2015 met enorme voorsprong de “Gouden Loeki aller tijden”, uitgereikt door de STER.

In gesprek met Jaap over het ontstaan van de campagne –gemaakt samen met art director Fons Bruijs in 1986 – realiseerde ik me dat wij toentertijd veel meer bezig waren met het interne bedrijfsprobleem bij Centraal Beheer, dan met deze reclame, waarvan we natuurlijk nog niet wisten dat die zo’n lang leven zou hebben.

Centraal Beheer was als kleine coöperatieve verzekeringsmaatschappij verhuisd naar een revolutionair kantoorgebouw in Apeldoorn, ontworpen door Herman Herzberger. Dagelijks trokken groepen bewonderaars, overgevlogen vanuit Japan of Australië of Amerika, door het pand. Volledige openheid tot in de directiekamer. Overal espressobars, hangende plantenbossen tussen het betonskelet, aquariums, huisdieren en – heel apart voor een verzekeringsmaatschappij – spijkerbroeken en geen stropdassen. Zo’n vrolijke alternatieve kantoortuin had niemand nog ooit gezien.

Centraal Beheer was een buitenbeentje in verzekeringsland waar driedelig grijs toen de norm was. CB verkocht verzekeringen als postorderproduct, per coupon. Knip uit die bon en pak uw voordeel. “Verzekeringen voor zelfverzekerde mensen “ hadden wij bedacht. En het kon nog makkelijker: gewoon per telefoon. Even Apeldoorn bellen. Maar toen wij die campagne presenteerden schrok de baas, Geert Boreel, een beetje terug. Hij hoorde in gedachten al die honderden rinkelende telefoons die niet werden opgenomen omdat zijn medewerkers in de coffeecorners zaten. Mensen zijn immers net kinderen; als je de grenzen oprekt, discipline verwaarloost en veel vrijheden toestaat, dan ontstaat er een balorige vrijbuitersfeer.

Wat te doen?

Nu kom ik op ‘wij en zij’; een interne campagne! Clubgevoel creëren, met z’n allen rug aan rug strijden tegen die arrogante verzekeringsreuzen in Amsterdam en den Haag. Alle neuzen dezelfde kant op. Dit noemden we toen een ‘motivatieprogramma’, maar zo mocht je het later niet meer noemen omdat het teveel leek op ‘manipulatieprogramma’. Samen met Henk Terlingen – bij ouderen bekend als Apollo Henkie – die dit soort programma’s produceerde in ons bedrijf, maakte ik een spectaculair intern televisieprogramma, dwars door het hele bedrijf en… voor de medewerkers als volledige verrassing. Toen ze op kantoor kwamen bleek hun werkplek te zijn veranderd in een televisiestudio. Overal monitors en camera’s. Ronde tafelgesprekken met divisiedirecteuren, open microfoons, sprekerspodia, de ondernemingsraad in het geweer, Ruud ter Weijden, Koos Postema en andere tv-persoonlijkheden in emotionele gespreksgroepen, kortom DWDD en Pauw en Tan avant la lettre in de kantoortuinen van Centraal Beheer.

Na die dag konden we met ‘Even Apeldoorn bellen’ van start. Iedereen wilde en kreeg telefoontraining. Hoe aardig te zijn en te blijven, ook tegen lastige klanten. Prettige dag verder. Dank u voor het bellen. Al die cliché’s waar je nu een beetje ziek van wordt (fijne dag nog), waren toen nog redelijk vernieuwend.

‘Wij tegen Zij’. Niets werkt beter dan dit, omdat wij mensen ermee worden opgevoed. Einstein zei het al: ‘gezond verstand is de verzameling vooroordelen die we hebben vergaard tegen de tijd dat we achttien zijn’. We leven in clubjes, in groepen zoals we dat eigenlijk gewend zijn sinds we jagers/verzamelaars waren. Ons kent ons. Ons brein wordt volgestopt met overtuigingen, normen en waarden van onze ouders, politieke kleuren, religieuze dogma’s, meestal zonder dat we ons dit realiseren. Propaganda, reclame, natuurlijk. Maar de ware manipulatie grijpt dieper in, dan gaat het om overtuigingen die stoelen op nationalisme en religie. Er zijn bijvoorbeeld maar weinigen die door intellectuele argumenten tot hun geloofsovertuiging komen. Het is de groep die het doet, de emotie van samen hetzelfde geloven en denken. De grote meerderheid van gelovigen is gelovig dankzij de opvoeding. Als je nu in Teheran wordt geboren, ben je moslim en geloof je in de waarheden van de Koran. Ouders geven niet alleen genen door, maar ook overtuigingen, waarheden, en inderdaad ja…vooroordelen. Geen mens is er vrij van. Nationalisme is misschien nog meer manipulerend dan religie, als ik ’t zo mag zeggen. Misschien ook omdat het ‘nieuwer’ is, want het vaderland is een begrip dat nog niet zo lang bestaat. Strijden, desnoods sterven voor het vaderland; een modern thema dat eigenlijk pas in de eerste wereldoorlog ontstond. Ik vond een ironische uitspraak van de Britse dichter Wilfred Owen over het destructieve van nationalisme: ‘dulce et decorum est pro patria mori’ – het is een zoete eer om voor het vaderland te sterven. Wat hij overigens ook deed vlak voor de wapenstilstand. In Europa en Noord en Zuid Amerika zijn staten nog jong. In de 19e eeuw kon je nog geen supporter zijn van het Italiaanse, Duitse of Argentijnse elftal. We hadden vorstendommen, keizerrijken en koninkrijken en andere rijken, machthebbers die de baas waren over hun onderdanen. Hiervan is hier en daar nog iets blijven hangen in royalisme en monarchisme, maar deze groepsculturen zijn minder sterk dan nationalisme en religie. Behalve misschien op ‘koningsdag’.

Hoe komt het dat nationalisme zo ingrijpend is geworden in de wereld? Door de scholing lijkt mij. Tegelijk met het ontstaan van naties, werd schoolgaan normaal en later verplicht. Door het onderwijs leerden kinderen dat ze ergens bij hoorden, een denkbeeldige gemeenschap met nationalistische ideologie, een nationale taal en een bijbehorend volkslied. Zo leerden eind negentiende eeuw ( bijvoorbeeld) de Friese kinderen Nederlands spreken. Landen als Japan, maar ook Engeland en vooral de Verenigde Staten zijn heel sterk in deze ‘motivatieprogramma’s’ op school. Het schooluniform is symbolisch. In de V.S. moeten de kids ’s ochtends in koor een belofte van trouw afleggen en in de houding staan voor de vlag met de stars-and-stripes. Deze z.g. ‘Pledge of Allegiance’ is een uitvinding van een zekere Francis Bellamy (in 1892), die meende dat dit zou aanzetten tot trots en trouw aan de republiek. Pure manipulatie dus. Met name de instroom van miljoenen immigranten, de angst voor het communisme en de vernedering van Pearl Harbour hielpen deze motiverende vlagverering aan populariteit. Geen land waar je zoveel nationale vlaggen en vlaggetjes ziet als Amerika. Vandaar dat Amerikahaters bij voorkeur de vlag verbranden, want dat doet echt pijn.

Via een reclamecampagne blijk ik dus uit te komen op een wereldprobleem. Wij tegen zij. Geen mens is vrij. We zitten allemaal in een schuitje en sommigen slaan om en verdrinken. Oorlog en vrede, Tolstoj probeerde in zijn latere leven – nadat hij zijn hedonistische jeugdgedrag van zich wierp – het groepsdenken te doorbreken en als graaf op te trekken met landarbeiders. Maar het lukt zelfs grote schrijvers en filmers niet om ons te bevrijden uit onze bevooroordeelde breinen. Het blijft Wij tegen Zij. Want Zij worden nooit Wij.

Zelfs na de autopsie is nog niet duidelijk waarom Prince die noodlanding heeft gemaakt.Sinds de jaren tachtig heb ik niet zoveel gezien en gehoord over Prince. Uiteraard weer gekeken, naar zijn films, zijn shows. Show is eigenlijk een te gering woord voor de manifestaties van deze tengere kleine man met het grote muzikale talent, een duivelskunstenaar die zich omringde met meiden die het vrouwzijn konden overstijgen Verder zeg ik er niets over, nou ja, toch een paar dingetjes. Afgezien van zijn handige verlegenheid in interviews en de onschuldige uitdrukking in zijn Bambi-ogen, heb ik toch twee piekerpunten: Ten eerste dat een dagblad dat ik zelf niet lees, blijkbaar meteen de oorzaak weet (drugs!!). Ten tweede dat er hier en daar terloops melding van wordt gemaakt dat Prince lid was van de Zevendedags-adventisten (geen drugs!!).
Intrigerend. His Royal Badness maakte duivelse shows, beladen met ongegeneerde erotiek. Vraag ik mij af hoe dit te rijmen valt met zijn religie. Ik citeer een paar zinsneden uit de 28 geloofspunten: “voldoende lichaamsbeweging (haha zelden iemand gezien die zó kon bewegen), gezond eten, geen onrein voedsel, en omdat alcoholische dranken, tabak en het onverantwoordelijk gebruik van medicijnen en verdovende middelen schadelijk zijn voor het lichaam, behoren wij ons daarvan te onthouden.”
Let op het woord ‘onverantwoordelijk’.
Voorts: “ontspanning en vrijetijdsbesteding moeten voldoen aan de hoogste normen van christelijke smaak en schoonheid. In culturele verscheidenheid hoort onze kleding eenvoudig, bescheiden en netjes te zijn, zoals het past bij mensen van wie schoonheid niet bestaat uit uiterlijke versierselen, maar uit een zachtaardige en stille geest die niet kan vergaan.”
Onhandige regels lijkt mij, voor deze performer die leek te zijn opgebouwd uit versierselen. Vraag is, heeft Prince ons een spiegel willen voorhouden? Een confrontatie wellicht? Ik lees dat hij niet alleen lid was van de Zevendedags-adventisten, maar deze leer ook uitdroeg en verkondigde. Over zoiets kan ik echt even piekeren. Misschien was hij op aarde gezonden om ons te waarschuwen, was hij een van de rechtvaardige zielen die straks, voor de eerste wederopstanding, als een engel zal verschijnen aan de vooravond van het duizendjarige rijk, zingend “Black day, stormy night, no love, no hope in sight, don’t cry, he is coming, don’t die without knowing the cross”. Uit Sign O the Times. (lees voor ‘O’ het bandebom teken).
Je kunt het niet overPrince hebben zonder aan vrouwen te denken. Zelden een mooiere drummer gezien: de famous Sheila E (Escovedo), de drumgodin. Niet alleen drummen kan ze, maar ook dansen en zingen en haar lijf gebruiken. Terwijl ik dit schrijf heb ik haar op ‘youtube’ en het valt niet mee om mijn aandacht erbij te houden, want de combinatie van vrouwelijkheid en zoveel heftigheid op de percussion die tot heden – in mijn beleving – aan mannen was voorbehouden, zet mij voor ik het weet weer aan het piekeren. Wat willen vrouwen eigenlijk? Anders gezegd: hoe zíjn vrouwen eigenlijk? Of nog anders gezegd: wat denken mannen eigenlijk dat vrouwen zijn, afgezien van ook een mens. Borsten, jazeker, benen ook, billen, heupen, lippen, grote ogen, enfin de fysiek die we – sigh of the times? – dagelijks krijgen voorgeschoteld. Niet op de ouderwetse pin-up manier, maar gewoon in dagelijks gedoe. Naveltruitjes, (te) korte broekjes en erger nog rokjes, daar waar de toegemeten fysiek er vaak niet om vraagt. Waarom doen die meisjes dat? Omdat ze het zien in de videoclips, waar het leven draait om girls en boys en love en sex. Ja, Prince dus weer: LoveSex. Natuurlijk roept dit ook weerstanden op. Zoals de anti-beweging vanuit religie, waarbij mannen hun vrouwen opsluiten in huis en allesbedekkende kleding voorschrijven. Tevens ergeren feministes zich eraan; hebben we daar in de vorige eeuw zo hard voor gevochten? Er was een vrouwenfeest op het Amsterdam University College , een internationaal op bèta wetenschappen gericht ‘college’ (samenwerking van de VU en de UvA in Amsterdam). Het was een body-positivity feest waar topless kon worden feestgevierd. Alle remmingen los dus. Maar zonder mannen. Het feest was een initiatief van het feministisch comité van deze campus, waarmee blote borsten uit de seksuele context zouden worden gehaald. Uh? En Beyoncé dan? Zie haar nieuwe DVD ‘Lemonade’, hoe feministisch kun je zijn met je borsten in zicht en je lijf op volle sterkte. De moderne vrouw is toch juist stoer en sexy tegelijk? Bovendien, bloot slaat dood zei mijn moeder altijd. Tantes gaven de baby de blote borst, waartoe ze dit lichaamsdeel pontificaal uit hun bloemetjesjurk wipten. In de jaren ’70 van de vorige eeuw waren er zoveel blote borsten op de stranden dat de seksuele context geheel verloren ging. Ik bedoel maar. Wat bedoelen vrouwen eigenlijk? In de kledingmode beweegt de trend zich naar ruimvallend, bedekkend en casual, de pijamalook komt terug en zwempakken verdrijven de bikini’s. Onder invloed waarvan, of van wie? Ondertussen bewegen jonge meisjes zich navelvrij op school. Op alle scholen? Hoho zeker niet! Op het Kandinsky College in Nijmegen zijn ze alweer op de weg terug (of vooruit) en moeten de meisjes niet alleen hun buik inclusief navel bedekken, maar ook hun blote schouders! En dit ook tijdens de gymlessen, waar zij zich soepel leren bewegen, zodat ze misschien later wel ontdekt worden als showdanseres.

Misdaad en straf.

Dit is de titel van het verhaal van Dostoyevsky, over Rodion Romanovich Raskolnikov, de man die bewust een moord pleegt om geld te stelen van een vrouw die in zijn ogen een ‘slecht mens’ is. Toegestaan dus. Ongelukkigerwijze wordt hij betrapt door een onschuldige lieve dienstbode. Deze gaat dan ook – letterlijk – voor de bijl, pech gehad, iets wat wij nu collateral damage noemen.

Later werd dit verhaal door een Christelijke vertaling voornamelijk bekend als ‘schuld en boete’. Met name de tweede moord drukt op het geweten van Raskolnikov, hij wordt geteisterd door schuldgevoelens. Een domme huisschilder heeft inmiddels – onder enige druk van de politie – de moorden bekend, maar Raskolnikov raakt ziek en verward door de stress en onder invloed van een heel lief arm onschuldig meisje (echte liefde) kiest hij voor ‘straf”. Zo komt hij terecht in Siberië, waar het onbaatzuchtige meisje hem volgt en dagelijks bezoekt (echte liefde). Zij opent uiteindelijk zijn ogen en zijn hart, waardoor hij zich boetvaardig bekeert tot God. Inderdaad een soort soap avant la lettre, maar fascinerend om te lezen.

Ik kom hierop omdat tijdens een diepgaand nachtelijk gesprek met twee jongere mensen die mij lief zijn, schuld en boete aan de orde kwamen. De jonge vrouw, inmiddels stevig getrouwd en rechtschapen duurzaam bezig, schakelde in de conversatie stapje voor stapje terug naar door mij onvermoede en door haar onverwerkte misstappen. Fouten, zo zei ze. Ho! Mijn credo is: een mens maakt nooit expres fouten. Alles wat je in je leven doet maakt je tot de mens die je bent. Je mag al je vroegere stappen en misstappen analyseren en ook beoordelen, maar nooit veroordelen. Laat staan dat een ander dit mag.

Tenzij … ja, tenzij iemand bewust, zoals Raskolnikov, een misdaad begaat. En zoals Raskolnikov zijn er velen, mensen die de grens tussen daad en misdaad zover opschuiven dat het eigenlijk wel ‘kan’. Weliswaar niet geheel correct, maar.. ach, het voelt niet meteen als misdaad, je hoeft jezelf niet te veroordelen.

Mijn geliefde prinses met wie ik die nacht in discussie was, had op jeugdige leeftijd veel dingen onderzocht in het leven, dingen waarvan ouders nachtmerries krijgen. Zij vond, achteraf, dat het ‘foute’ dingen waren. Zij kon zichzelf niet vergeven, zij schaamde zich, was kwaad op haar vroegere ‘zelf’ die ze het liefst wilde begraven. Uiteindelijk bleek in de diepte van ons gesprek dat de oorzaak lag in haar veranderde normbesef. Zij had dingen gedaan die voor een meisje weliswaar ‘gewaagd’ waren, maar in mijn ogen niet fout, of slecht zo je wilt. Het waren de jaren tachtig van de vorige eeuw. Andere normen. Zo kom ik terug op schuld en boete. Immers, wij (religie, opvoeders, machthebbers,cultuur) bepalen wat goed en slecht is, wie schuldig is en boete moet doen. Wie in Saoudie Arabië het koningshuis beledigt maakt kans op de doodstraf. Wie beul is van beroep zal zich niet schuldig voelen als hij een ander mens het leven beneemt. Laatst las ik in een dagblad een onderzoekje waaruit bleek dat de meeste mensen het oké vinden om terroristen te martelen als hiermee mogelijke terreurdaden (en onschuldige doden) worden voorkomen.

Terug naar mijn nachtelijk gesprek: als mens reis je door perioden in je leven waarin je gewoon doet wat je doet. De kring is de norm. In de jaren zestig en zeventig deed ik dingen die ik nu als ‘buitensporig’ zou betitelen, maar ik heb er geen spijt van. Mijn prinses heeft wel spijt. In de loop van haar leven kwam ze van wilde kringen in keurige kringen terecht. Religieuze kringen ook. Dan moet er een oplossing komen, vergeving is nodig. En liefst van de allerhoogste. Daarvoor is ooit de biecht uitgevonden (en natuurlijk voor de controle). Er is onderzoek gedaan naar de relatie tussen een hoog chronisch stressniveau en verzwakking van het immuunsysteem. Onvrede met jezelf, lijden aan gewetensnood, angst en onzekerheid onderdrukken immuniteit. Mensen worden als ‘t ware ziek van zichzelf.

Bij misdaad hoort straf, dat is duidelijk. Maar schuld en boete? Hoe schuldig ben je? Hoe fout deed je? Het vergt kracht om jezelf te vergeven. Want schuldgevoelens worden je aangepraat, of beter nog aangewreven. Je doet iets wat in de ogen van anderen fout is. Dit begint al in de kleutertijd.

De Paus zegt dat Donald Trump geen Christen is omdat hij muren wil bouwen inplaats van bruggen. Geen Christen? Trump lacht erom, maar ‘t moet bij een Republikein toch hard aankomen. Zou zelfs bij zijn kiezers tot schuldgevoelens kunnen leiden.

Worstelt ieder mens met schuldgevoelens? Men zegt van wel, de visie op eigen daden kan een last zijn waaronder mensen bezwijken. Anderszins is het verbazingwekkend hoe sommigen vrolijk verder dansen, glimlachend in het openbaar, glas in de hand, de dramatische daden achter de rug. Terwijl het volk sterft van de honger viert Mugabe zijn 92e verjaardag met een enorme slagroomtaart. En hoe zit het met de bankiers? Er zijn afgezwaaide soldaten die lijden onder trauma’s, terwijl anderen kiezen voor het vreemdelingenlegioen of voor IS. Een fundamentalistische strijder die een ongelovige doodt, krijgt de zegen van zijn God. Een lieve meid die in haar jeugd baldadig was zoekt de vergeving van haar God. De mensenwereld zit vreemd in elkaar, maar zo’n nachtelijk gesprek is op zijn tijd uitstekend.

Evenals trouwens de wijn die we erbij dronken.

Nu iedereen weer bezig is met de Kerstkaart, vraag ik mij af; hoe is dit zo uit de hand gelopen? Het schijnt dat in 1843 een Engelsman genaamd Sir Henry Cole voor het eerst een ‘Kerstkaart’ verstuurde, waarop een vrolijk gezin de glaasjes hief, met de tekst: “A Merry Christmas and a Happy New Year to You”. Ha, ja die tekst dus. Nog steeds populair. En afgezien van de miljarden Kerstkaarten, echt of virtueel, zijn we terechtgekomen in een complete Kerstgekte, waarin Coca Cola de leiding heeft en ijverig wordt nagevolgd door Grootkruideniers, Zoetwarenbakkers en Drankstokers. Televisiereclame in December is bloedroodgekleurd. Sinterklaas net weg of zijn opvolger Santa Claus zwaait al met de bel.
Verbijsterd kijk ik naar al die glitter en glimmer, naar melodrama, sentimentaliteit, dikke gezelligheid en hypocrisie op de buis. En al die versieringen, die lampjes, die verlichte tuinen en huizen, wat een opwarming zo vlak na het klimaatsucces in Parijs. En die mooie groene dennenbomen die in warme huiskamers staan te sterven, opgetooid met hemelse juwelen van Blokker en de Action.
Kerst moeten we vieren en dat mag wat kosten ook, elk jaar meer en nóg meer. Wat was Kerstmis ook al weer? O ja, het Midwinter zonnewendefeest met opgestookte vuren ter ere van God Odin, door ons ook Wodan genoemd. Feest van het Licht dat terugkeert en vooral in het Noorden voor opluchting zorgt, het Joelfeest, Jul in het Zweeds.
En in Finland rijdt Joulopukki in een slee getrokken door rendieren en deelt kadootjes uit. Hé, kennen we die?
Ja maar Santa Claus is toch meer uit onze eigen Sinterklaas voortgekomen, overgevaren door de pilgrimfathers met de bijbehorende folklore, maar zonder zwarte piet.

De zonnewende werd in de tijd van Jezus al gevierd en niet Hij maar de Zonnegod werd vereerd; Ra of Helios of de Romeinse Sol Invictus. Omdat Jezus de brenger was van het Licht leek het handig om zijn verjaardag hiermee te laten samenvallen, wat in de 4e eeuw bedacht werd door Constantijn de Grote. Zo ontstond Kerstmis, het woord Kerst komt van Christus zoals we weten (werkwoord ‘kerstenen’). De ‘mis’ is Katholiek, vandaar dat protestanten liever spreken van Kerstfeest. Inmiddels denken we allemaal dat Hij geboren is op 25 december, in een stal met een ezel en een os. Deze dieren schijnen er ook bij bedacht te zijn in de 4e eeuw, hoewel het acceptabel is dat de zwangere Maria op een ezel werd vervoerd. Wat betreft de locatie rept de evangelist Lucas alleen van een voederbak, ofwel kribbe.

Goed, we vieren dus de geboorte van de Verlosser en de Brenger van het Licht. Dat kost een massa elektriciteit en zoals we weten levert de gloeilamp 10% licht en 90% warmte. Als je een Kerstengel bent en je kijkt vanuit den Hoge neer op aarde zie je héél véél licht, vooral met Kerstmis. Dat maakt Engelen en mensen blij, maar voordat je het weet smelt de Noordpool – en daar heeft Vader Kerstmis nou net zijn werkplaats. Dat gaat dus mis, ja kerst-mis.
Want hoe moet dat nou, moeten we straks sneeuw en ijs ook van plastic maken?

Rijst de bekende vraag: wat doen wij hier op aarde?
Antwoord: zoveel mogelijk consumeren, zodat we zoveel mogelijk kunnen produceren.

Wie maakte deze woordgrap ook alweer? Redelijk plat ja, maar stel dat je een buitenaardse bezoeker bent, of die Kerstengel van mijn part, en dat je afdaalt op aarde en televisie kijkt of nog erger verdwaalt op het internet, hoe denk je dan over de mens?
Redelijk plat ja.

Goed hoor ik je zeggen, wat moeten we dan? DeWereldDraaitDoor. De mensen ook. En de geldpersen. Twéé graden, dat is ons heilige doel geworden. Maar straks zitten we met 10 miljard consumenten, die gewoon doorgaan met leven en eten en drinken en lampen laten branden en rommel en ruzie maken.

Misschien moeten we toch voor de zekerheid een serieus kaarsje opsteken met Kerst.

Beter nog, laten we alle lampen uit doen, al die versiering weg, gewoon gezellig met elkaar bij één kaars, één vlammetje. Een houtvuur mag ook. Dan een stuk brood, nou goed schapenkaas erbij, glas rode wijn want tenslotte dronk Hij dat ook. Wat geven we als cadeautje? Aandacht, meer hoeft niet. Dat lijkt toch meer op Zijn verjaardag, of niet soms? Als Jezus heeft bestaan, als hij de Messias is, of alleen maar een Profeet zoals de moslims zeggen, of alleen maar een Joodse leermeester met pech, als Hij eenvoud en soberheid predikte, hoe dan ook, áls we met Kerst iets in Zijn teken willen doen, dan is het toch niet brassen, slempen en de versierselen buiten hangen. Wel dan?

Zoals in de Thora staat heeft de mens de taak de aarde te onderhouden. Als iedereen daar nou eens deze Kerstmis mee begint. Dat is mijn Kerstwens voor mijn vrienden en eigenlijk voor de gehele mensheid.

One day he trapped a large raven, whose wings he painted red, the breast green and the tail blue. When a flock of ravens appeared over our hut, he freed the painted bird. As soon as it joined the flock a desperate battle began. The changeling was attacked from all sides…
Inderdaad, uit ‘The painted bird’ van Jerzy Kosinsky, het boek waarvoor hij met de dood bedreigd werd door Poolse immigranten in Amerika, omdat hij een wrang beeld schetste van de domme, wrede en kortzichtige Poolse boeren tijdens WWII.
De geverfde vogel werd door zijn soortgenoten gruwelijk vermoord. Kosinsky koos deze metafoor, geïnspireerd door een toneelstuk van Aristophanes waarin de Griekse dramaturg vogels opvoert om menselijk gedrag aan de kaak te stellen op een onschuldige manier, in “a land of easy and fair rest, where man can sleep safely and grow feathers”(sic). Ik herlas het boek omdat het zo onbarmhartig vertelt hoe slecht, wreed, intolerant, afgunstig en mislukt de mens is. Als er een ‘schepper’ is, dan moet deze zich wel voor de kop slaan van spijt. Allemaal verzuipen, zoals tijdens de zondvloed, dat heeft niet geholpen. Als we allemaal afstammen van Noach, dan moet deze man wel erg slechte genen hebben gehad.
In Kosinki’s boek zien we de mens door de ogen van een jongetje van zes, met zwart haar en donkere ogen, in een botte wereld van boeren met blauwe ogen en blond haar. Een vluchteling. Een verschoppeling die regelmatig wordt geslagen, afgebeuld, verjaagd en seksueel misbruikt. Dat mag, omdat hij anders is. Als kind accepteert hij dit. Zo is de wereld nu eenmaal. Waar hij verschijnt wendt men de ogen af, een zigeuner, kind van de duivel, daar laat men de honden op los. Maar het kind weet zich te handhaven, vindt steeds weer in een dorp een ‘beschermheer’ waarvoor hij slavenarbeid verricht en zo overleeft hij de oorlog. Dan is hij 11 en nog vrijwel even groot als toen hij 6 was. Hij is inmiddels zijn stem kwijtgeraakt (kan dus niet meer gillen of protesteren of door verbale communicatie bewijzen dat hij ook een mens is) en komt terecht in een weeshuis voor verloren kinderen. Zijn grote vriend wordt een wat oudere jongen die ‘de stille’ wordt genoemd omdat hij nimmer een woord zegt. Terwijl goedwillende zorgverleners voor de onhandelbare kinderen ouders zoeken, of gewoon maar een thuis, zwerven deze op straat in het oorlogsmanke Warschau. Op een dag gooit de jongen op de markt (waar ze voedsel stelen) per ongeluk een groentekar om en wordt door de marktkoopman volledig in elkaar geslagen zodat hij dagenlang niet rechtop kan lopen. De marktkooplui komen ’s ochtends met hun koopwaar uit de omgeving. Met de trein. Over hetzelfde spoor waarover de transporten met ongewenste mensen naar de vernietigingskampen hebben gereden. Er is een oude wissel, niet meer in gebruik, waar de rails afbuigt naar een ingestorte brug over de rivier. Op een nacht zetten de jongens – een idee van ’de stille’ – de wissel om en wachten af. In de vroege ochtend komt de trein volgeladen met boeren kooplui voor de markt. In een apocalyptische scene ontspoort de trein en de locomotief sleurt de wagons mee de rivier in. Hoe ontredderd, teleurgesteld en boos zijn de jongens als later blijkt dat ‘hun’ marktkoopman gewoon ongedeerd op de markt blijkt te staan. Alles voor niets geweest. Het misvormde denken van kinderen, door verkeerde voorbeelden, door pijn en straf en kansloosheid, waar kennen we dit van? En later, als beide ouders van het jongetje nog blijken te leven. Met tegenzin komt hij in een gezin waarin nog een broertje blijkt te bestaan van 4 jaar. Dit broertje irriteert hem mateloos, dus draait hij de kleuter een armpje om tot het krak zegt. Zonder enige wroeging of spijt. Moeten we het kind hierom veroordelen?
Het is een boek van deze tijd, hoewel geschreven in de jaren ’70. Met de stromen vluchtelingen op mijn netvlies en de recente waanzin in Parijs heb ik ‘The painted bird’ weer uit de boekenkast getrokken. Mijn God, zo die al bestaat, wat een hopeloosheid. Het jongetje leert bidden en er wordt hem verteld dat hoe meer je bidt hoe meer ‘days of indulgence’ je zult bekomen. Hij bidt en bidt, blijft er nachten voor wakker. Maar op een dag vraagt hij zich af waarom God niet alle mensen blond haar en blauwe ogen geeft, dat zou het probleem immers oplossen; iedereen ‘days of indulgence’. In de huidige tijd zou je willen bidden dat God iedereen zwart maakte, zoals we van oorsprong allemaal zwart geweest zijn, omdat de moderne mens, volgens DNA-onderzoek, ongeveer 200.000 jaar geleden ontstaan is in Afrika. Pas 40.000 jaar geleden kwamen de eerste vluchtelingen naar Europa. De mens is zich als primaat meer en meer gaan onderscheiden van andere zoogdieren door intelligentie, door geestelijk bewustzijn. Dat heeft de soort twee dingen gebracht: uitvindingen – zoals bijvoorbeeld de Kalashnikov en de atoombom – en Goden. En daarmee is het vreselijk misgegaan. Want met een God als back-up kun je zonder wroeging of spijt de wapens opnemen. Er staan immers genoeg aanwijzingen en voorbeelden in de heilige geschriften. Dood aan de anderen. Aan de anders gekleurden, aan de geverfde vogels.
Ja, ik zou zeggen, allemaal Jerzy Kosinsky nog eens uit de boekenkast pakken.